Spadkodawca, spadkobierca, spadek. Czy to rzeczywiście Cię nie dotyczy?

Prawo spadkowe jest taką dziedziną prawa, która dotyczy w pewnych momentach naszego życia każdego z nas. Nie da się uciec od prawdy, o której dzisiejszy świat zdaje się zapominać, że śmierć jest elementem życia, choć brzmi to jak zestawienie przeciwieństw. Warto mieć świadomość podstawowych zasad rządzących prawem spadkowym, przede wszystkim z punktu widzenia spadkobiercy. Spadkodawcy również, jeśli chcielibyśmy zmienić nieco zasady dziedziczenia po nas w odniesieniu do tego, jak dziedziczenie określa prawo. Prawo spadkowe, choć na pierwszy rzut oka wydaje się łatwą dziedziną prawa, to taką nie jest i wielokrotnie sprawia wiele trudności ze względu na to, że ono odnosi się, o ironio, do życia, które wiedziemy barwnie. Przed nami dziś kilka podstawowych pojęć dotyczących prawa spadkowego, które warto znać.

Spadkodawca, spadkobierca, spadek - wyjaśnienie pojęć

Ustawodawca w Kodeksie cywilnym w czwartej księdze zatytułowanej nie inaczej jak "spadki", posługuje się takimi pojęciami jak spadkodawca, spadkobierca, spadek, ale nie definiuje tych pojęć wprost. Definicje tych pojęć formułowane są w oparciu o przepisy prawa spadkowego. W oparciu o przedmiotowe normy wywieźć możemy następujące wyjaśnienia tychże pojęć.

Spadkodawca - osoba fizyczna, po śmierci której jej majątek przechodzi na inne podmioty, czyli spadkobierców. Co ważne, spadkodawcą może być tylko osoba fizyczna. Kwestie przejścia majątku osoby prawnej regulują odrębne przepisy dotyczące ustania konkretnych bytów prawnych (spółki, spółdzielnie itp.).

Spadkobierca - podmiot (czyli zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna, czy jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną), na który przechodzi ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego. W określonych sytuacjach spadkobiercą może być również nasciturus, czyli dziecko poczęte, ale nieurodzone w chwili otwarcia spadku, pod warunkiem, że urodzi się żywe.

Więcej o osobach fizycznych i prawnych pisałam TU i TU.

Spadek - ogół praw i obowiązków przechodzących ze spadkodawcy na spadkobiercę (lub kilku spadkobierców); tę definicję wywodzimy z art. 922 par. 1 i 2 KC, który brzmi następująco:

Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej.

Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.

Więcej o spadku

Wskazuje się, że na podstawie powyżej zacytowanego przepisu można wyodrębnić cztery kryteria określające prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku:

a) mające charakter cywilnoprawny,
b) mające charakter majątkowy,
c) niezwiązane z osobą zmarłego w sposób ścisły,
d) nieprzechodzące na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.

Prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku

Skoro już wiemy jakiego charakteru prawa i obowiązki mogą być przedmiotem spadku, teraz określmy sobie w przykładach jakie to mogą być prawa i obowiązki.

Po pierwsze, w skład spadku wchodzą prawa rzeczowe (o prawach rzeczowych możesz poczytać TU, a także TU, oraz TU). Czyli co?

- własność,
- zastaw, hipoteka, ale tylko łącznie z wierzytelnością, którą zabezpieczają i o ile wierzytelność ta nie ma charakteru osobistego,
- posiadanie.

Po drugie, prawa z zakresu zobowiązań. Co do zasady zobowiązania (umowy), których podmiotem był spadkodawca nie wygasają w chwili jego śmierci. Co m.in. z tego zakresu wchodzi w skład spadku?

- roszczenia odszkodowawcze - zarówno deliktowe, jak i kontraktowe,
- prawa wynikające z umów,
- przy spełnieniu określonych warunków również uprawnienie darczyńcy do odwołania wykonanej darowziny.

Poza prawami, w skład spadku wchodzą również obowiązki spadkodawcy, przede wszystkim obowiązki majątkowe, których podmiotem był spadkodawca. Zakres takich obowiązków jest szeroki, można podzielić go na poniższe kategorie:

- obowiązki prawnorzeczowe, np. obowiązki związane z prawem własności (m.in. wynikające z prawa sąsiedzkiego),
- zobowiązania z umów, czy innych zdarzeń prawnych, jak np. bezpodstawne wzbogacenie,
- obowiązki prawnorodzinne, np. obowiązek rodziców (opiekunów) oddania majątku dziecka po ustaniu zarządu.

Ponadto, wyodrębnia się również obowiązki wynikające z otwarcia spadku, czyli takie, które powstają po śmierci spadkodawcy, zwane długami spadkowymi. Są to:

- koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku,
- koszty postępowania spadkowego,
- obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek,
- obowiązek wykonania zapisów zwykłych i poleceń,
- inne obowiązki, które określa prawo spadkowe (np. umożliwienie korzystania z mieszkania spadkodawcy jego małżonkowi i innym osobom bliskim w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku).

Prawa i obowiązki niewchodzące w skład spadku

Wnioskując z przeciwieństwa (a contrario), należy stwierdzić, że w skład spadku co do zasady nie wchodzą prawa i obowiązki:

- niemające charakteru cywilnoprawnego, czyli wynikające m.in. z stosunków prawnoadministracyjnych, prawnokarnych itd.,
- mające niemajątkowy charakter, czyli np. dobra osobiste,
- prawa i obowiązki ściśle związane z osobą zmarłego, czyli np. użytkowanie, służebności osobiste, z umów o dzieło, których wykonanie zależy od osobistych przymiotów osoby przyjmującej zamówienie.

Dlaczego znajomość prawa spadkowego jest ważna?

W społecznym odczuciu, spadek jawi się wyłącznie jako przysporzenie na rzecz danej osoby po śmierci innej osoby milionów monet, apartamentów i kabrioletów. Co ciekawe wizje takie pojawiają się w kontekście osób, które mieszkały w po peerelowskim bloku, otrzymywały wyłącznie emeryturę za wcześniej nisko płatną pracę, a do lekarza jeździły komunikacją publiczną. W wizjach tych nie uwzględnia się, że taka osoba przed śmiercią miała swoje potrzeby żywieniowe, ubraniowe, mieszkaniowe, a emeryturą dodatkowo obdarzała apteki i dzieci oraz wnuków (najczęściej w tajemnicy, o której i tak wszyscy wiedzą, ale nie widzą).

Powyższe to wyobrażenia społeczne.

Prawo mówi nam jednak jasno - dziedziczysz prawa i obowiązki. Co prawda od pewnego czasu, gdy nie złożymy w określonym terminie odpowiedniego oświadczenia co do spadku (o tym w przyszłości), nabywamy go z dobrodziejstwem inwentarza, ale nawet nabycie z dobrodziejstwem inwentarza nie zawsze wybawi nas od kłopotów i przyniesie korzyść majątkową.

Myślę, że w tym zakresie świadomość prawna jest bardzo potrzebna. Trzeba być świadomym, że spadek w myśl prawa to nie jest li tylko przysporzenie, ale i obciążenie. Przecież nie zawsze jesteśmy świadomi tego, kto jakie miał długi i jakie zobowiązania zaciągnął przed śmiercią. Dlatego w każdym przypadku winniśmy zgłębić sprawę i dokładnie przemyśleć nasze działania w kontekście spadków.

Przy tym wszystkim nie należy również zapominać, że w pewnych sytuacjach do dziedziczenia dochodzą małoletni, wszak każdy z nas od urodzenia ma zdolność prawną, i uwolnienie się rodzica od potencjalnie problematycznego spadku, powinno następnie objąć nasze latorośle (o tym więcej w przyszłości).

Dlatego ważne jest, by na spadek patrzeć w szerszym kontekście i zdjąć z oczu klapki, które zakłada nam złudna mamona.

Bądźmy świadomi prawa spadkowego. W szczególności jako spadkobiercy, ale jako spadkodawcy również, by powziąć we właściwym czasie działania mogące zabezpieczyć w odpowiedni sposób naszych bliskich.

Uściski 😙

Post został opracowany na podstawie:
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 2016 r., poz. 380),
Prawo spadkowe, E. Skowrońska-Bocian, Warszawa 2012.

Fotografie: autorka.